Prawa pacjenta

Pomagamy klientom uzyskać zadośćuczynienie pieniężne, odszkodowanie, rentę oraz inne świadczenia w sytuacji poniesienia szkody oraz doznania krzywdy ze strony placówki medycznej, w szczególności gdy szpital nie zapewnił właściwej opieki medycznej, zaniechał badań, czy też wykonał nieodpowiedni zabieg operacyjny.

1. Co może pacjent? O czym musisz wiedzieć korzystając z usług placówek leczniczych

Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta zebrała dotychczasową praktykę i skatalogowała uprawnienia pacjentów, a także powołała instytucję Rzecznika Praw Pacjenta.

Zgodnie z tą ustawą pacjent posiada prawo do:

• świadczeń zdrowotnych 
• informacji
• wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych
• tajemnicy informacji 
• zgłaszania niepożądanych działań produktów leczniczych 
• zgłaszania sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza 
• dokumentacji medycznej 
• poszanowania intymności i godności 
• poszanowania życia prywatnego i rodzinnego 
• opieki duszpasterskiej
• przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie

Ponadto każdy człowiek, a więc i pacjent posiada niezbywalne prawo do poszanowania jego dóbr osobistych, m.in: zdrowia, wolności, czci, swobody sumienia, wizerunku, tajemnicy korespondencji, itp. Część z nich pokrywa się z prawami ujętymi w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, jednak nie wszystkie. Katalog dóbr osobistych, w przeciwieństwie do praw pacjenta, nie jest katalogiem zamkniętym. W praktyce sądy decydują o tym, czy coś stanowi dobro osobiste, czy też nie i czy doszło do jego naruszenia. Praktyka orzecznicza wyodrębniła dobra osobiste w postaci m.in. prawa do spokoju, w tym prawa do spokoju psychicznego, prawo do umierania w spokoju i godności, czy prawo do ochrony kultu pamięci osoby zmarłej.

Identyfikacja do jakich naruszeń doszło, i jaka będzie odpowiednia ścieżka dochodzenia swoich praw wymaga czasami głębszej analizy, dlatego też warto zdać się na profesjonalistów, czyli adwokatów.

2. Prawo do dokumentacji medycznej

Dokumentacja medyczna pacjenta stanowi zbiór wszystkich danych dotyczących stanu zdrowia i choroby pacjenta, a także wszystkich udzielonych mu świadczeń zdrowotnych w postaci badań, konsultacji, obserwacji, itp.

Dokumentacja medyczna zawiera co najmniej:

a. oznaczenie pacjenta pozwalające na ustalenie jego tożsamości (nazwisko i imię/imiona, datę urodzenia, oznaczenie płci, adres miejsca zamieszkania, numer PESEL, jeżeli został nadany, w przypadku noworodka – numer PESEL matki, w przypadku osób, które nie mają nadanego numeru PESEL – rodzaj i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość, w przypadku gdy pacjentem jest osoba małoletnia, całkowicie ubezwłasnowolniona lub niezdolna do świadomego wyrażenia zgody – nazwisko i imię/imiona przedstawiciela ustawowego oraz adres jego miejsca zamieszkania)

b. oznaczenie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych ze wskazaniem komórki organizacyjnej, w której udzielono świadczeń zdrowotnych,

c. opis stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu świadczeń zdrowotnych

d. datę sporządzenia.

Dokumentacja medyczna może przybierać różną postać. Najczęściej występującą formą jest forma papierowa. W skład dokumentacji medycznej wchodzi również tzw. klisza (błona fotograficzna) RTG, pliki z badań obrazowych takich jak USG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny oraz RTG.

Jednym z podstawowych praw pacjenta jest prawo do otrzymania dokumentacji medycznej od podmiotu udzielającego świadczeń leczniczych.

3. Pozyskanie dokumentacji medycznej z placówki leczniczej

Pacjent ma prawo otrzymać kopię dokumentacji medycznej znajdującej się danym podmiocie leczniczym. W wyjątkowych przypadkach pacjent ma także prawo do uzyskania oryginału tej dokumentacji. Z dokumentacją medyczną można zapoznać się również bezpośrednio w placówce leczniczej poprzez wgląd do niej. Pacjent ma prawo do wykonywania fotokopii swojej dokumentacji. Zarówno wgląd, jak i wykonywanie zdjęć dokumentacji medycznej jest nieodpłatne.

Niezależnie od tego, czy chcemy jedynie zapoznać się z dokumentacją medyczną czy chcielibyśmy otrzymać jej kopię lub oryginał, konieczne jest złożenie wniosku o udostępnienie dokumentacji (link). Wniosek, zgodnie ze stanowiskiem Rzecznika Praw Pacjenta może mieć dowolną formę, a więc nie musi być pisemny, choć jest to najczęstsza forma. Wniosek o wydanie dokumentacji medycznej można złożyć pisemnie, za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej lub ustnie. Większość podmiotów leczniczych posiada gotowe formularze. Należy jednak pamiętać, iż te druki mają stanowić ułatwienie dla pacjenta i nie jest konieczne ich wypełnienie, aby uzyskać dokumentację medyczną. Podmiot leczniczy nie ma prawa odmówić udostępnienia lub wydania dokumentacji medycznej w przypadku złożenia takiego wniosku w inny sposób, niż na obowiązującym w placówce formularzu.

Co do zasady dokumentacja medyczna wydawana jest w postaci kopii. Oryginał pozostaje w placówce leczniczej, gdzie będzie przechowywany w dalszym ciągu. W wyjątkowych sytuacjach, gdy zwłoka w wydaniu dokumentacji mogłaby spowodować zagrożenie życia lub zdrowia pacjenta, dokumentacja może zostać wydana w oryginale.

Pozyskanie kopii dokumentacji medycznej, co do zasady jest nieodpłatne.

4. Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych

Pacjentem jest każda osoba zwracająca się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych, które udzielane są przez wyspecjalizowany podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny.

Każdy pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Świadczenia te muszą być udzielane z należytą starannością, w warunkach odpowiadających wymaganiom fachowym i sanitarnym. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych osoby wykonujące zawód medyczny kierują się zasadami etyki zawodowej określonymi przez właściwe samorządy zawodów medycznych.

Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. Lekarz ma swobodę wyboru w zakresie metod postępowania, które uzna za najskuteczniejsze. Powinien jednak ograniczyć czynności medyczne do rzeczywiście potrzebnych choremu zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Oznacza to, że posiadanie aktualnej wiedzy medycznej i kierowanie się nią w procesie leczniczym jest obowiązkiem każdego lekarza, a także każdego, kto „pracuje” z pacjentem.

W szczególności pielęgniarka i położna wykonują zawód z należytą starannością, zgodnie z zasadami etyki zawodowej, poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo, wykorzystując wskazania aktualnej wiedzy medycznej oraz pośrednictwo systemów teleinformatycznych lub systemów łączności.

Podobnie Fizjoterapeuta wykonuje zawód z należytą starannością, zgodnie z zasadami etyki zawodowej, poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo i wykorzystując wskazania aktualnej wiedzy medycznej. Ratownik medyczny oraz diagnosta laboratoryjny również postępują zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej oraz z należytą starannością.

Oznacza to, że personel medyczny powinien posiadać aktualną wiedzę medyczną, znać badania, procedury medyczne oraz nowoczesne leki. Każde podejmowane działanie powinno uwzględniać tę wiedzę, aby móc dokonać wyboru najskuteczniejszego leczenia.

W sytuacji ograniczonych możliwości udzielenia świadczeń zdrowotnych, pacjent ma prawo do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych, procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń. Powszechnie wiadomym jest, iż na wiele świadczeń realizowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia, m.in. na niektóre operacje czy badania, należy oczekiwać w kolejce. Powyższe prawo oznacza, że pacjentowi musi zostać udzielona informacja kiedy, w zależności od stanu jego zdrowia, dane świadczenie zostanie mu udzielone. W przypadku zagrożenia życia lub zdrowia oraz w przypadku porodu, pacjenci mają prawo do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych.

Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych obejmuje również prawo do żądania zasięgnięcia przez lekarza, pielęgniarkę lub położną opinii innego lekarza, innej pielęgniarki lub położnej oraz zwołania konsylium lekarskiego. Lekarz, pielęgniarka czy położna mają prawo do odmowy zasięgnięcia opinii innej osoby tudzież zwołania konsylium lekarskiego, jeśli uznają, iż zgłoszone żądanie jest bezzasadne. Odmowa spełnienia żądania pacjenta musi zostać jednak odnotowana w jego dokumentacji medycznej.

W przypadku naruszenia przez personel medyczny powyższych obowiązków i wystąpienia negatywnych rezultatów leczenia i skutków dla pacjenta, istnieje możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia praw pacjenta.

5. Prawo do opieki duszpasterskiej – czy dotyczy tylko katolików?

Jednym z praw pacjenta wynikającym z ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jest prawo do opieki duszpasterskiej. Pacjent przebywający w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą stacjonarnie i całodobowo, ma prawo do opieki duszpasterskiej. W sytuacji pogorszenia się stanu zdrowia lub zagrożenia życia podmiot leczniczy jest obowiązany umożliwić pacjentowi kontakt z duchownym jego wyznania.

Pacjent zawsze ma prawo do kontaktu bezpośredniego z duchownym wyznawanej przez siebie religii, umożliwienia uczestnictwa w obrzędach religijnych, które organizowane są w szpitalu, przyjmowania sakramentów, jak również otrzymania informacji, jakiego wyznania kapelani pracują w szpitalu, sposobu kontaktu z nimi, miejsca spotkań i godzin, w jakich odbywają się nabożeństwa, z podaniem dokładnie sposobu dojścia do kaplicy szpitalnej. Jeżeli w szpitalu nie ma duchownego wyznawanej przez pacjenta religii, pacjent ma prawo do informacji, kto jest odpowiedzialny za umożliwienie mu z nim kontaktu. Należy jednak pamiętać, iż prawo pacjenta do korzystania praw związanych z wyznawaną przez niego religią nie może naruszać uprawnień innych pacjentów.

W praktyce zapewnienie pacjentom realizacji powyższego uprawnienia może być trudne. Obecnie w Polsce jest ponad 160 związków wyznaniowych i wspólnot religijnych.

Prawo do prowadzenia duszpasterstwa w podmiotach leczniczych przez kościoły i inne związki wyznaniowe w praktyce doznało ograniczenia jedynie do ośmiu wspólnot religijnych, którym zagwarantowano odpowiednie pomieszczenia na kaplice w celu umożliwienia organizowania nabożeństw i zbiorowych praktyk religijnych. Dotyczy to Kościoła katolickiego, Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko–Metodystycznego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Zielonoświątkowego, Kościoła Polskokatolickiego oraz Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego.

Jedynie Kościół katolicki oraz Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny mają możliwość zatrudniania kapelanów w podmiocie leczniczym.

W praktyce prawo do opieki duszpasterskiej w placówkach leczniczych dotyczy w głównej mierze katolików, co z perspektywy zasady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych pozostaje z nią w sprzeczności.

6. Prawo pacjenta do poszanowania intymności i godności pacjenta

Jednym z praw pacjenta wynikającym z Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jest prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta. Zgodnie z art. 20 ust. 1 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta pacjent ma prawo do poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych.

Aby móc zrozumieć właściwie uprawnienie przysługujące pacjentowi należy w pierwszej kolejności skupić się na kilku istotnych definicjach: „świadczenia zdrowotnego”, „intymności”, oraz „godności”. Świadczenie zdrowotne i jego definicja omówione zostało w artykule „Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych”, dlatego też zapraszam do zapoznania się z powyższym artykułem w tej kwestii. Odnosząc się do pojęć „intymności” i „godności” wskazać należy, iż nie ma definicji legalnej, czyli takiej opracowanej przez ustawodawcę tych pojęć. Posiłkując się jednak słownikiem języka polskiego wskazać należy, iż „intymny” oznacza „bardzo osobisty charakter czegoś”, zaś „godność” oznacza „poczucie własnej wartości i szacunek dla samego siebie”. Naruszenie godności i intymności może być również traktowane, jako naruszenie dóbr osobistych i stanowić podstawę do dochodzenia roszczeń na drodze postępowania sądowego z art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego.

Naruszenie intymności może przybierać różną formę. Najczęściej spotykaną formą jest udzielanie świadczeń zdrowotnych w warunkach uniemożlwiających poszanowanie intymności np. na wieloosobowych salach, bądź korytarzach szpitalnych, gdzie osoby postronne stają się świadkami wywiadu lekarskiego, informowania przez lekarzy o stanie zdrowia pacjenta czy wykonywania niektórych zabiegów. Prawo pacjenta do poszanowania intymności może zostać naruszone również poprzez wykonanie badania wprawdzie w odosobnionym pomieszczeniu, a więc bez obecności osób trzecich, ale niedostosowanym do tego np. z nieprzesłoniętymi oknami wychodzącymi na inny budynek.

Z prawem do intymności łączy się nierozerwalnie prawo do poszanowania godności. Przez prawo do poszanowania godności rozumie się nie tylko prawo do godności w trakcie procesu leczniczego, ale także prawo związane z zakończeniem tego procesu tj. do umierania w spokoju i godności, wyrażone wprost w art. 20 ust. 2 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Prawo do godności, poza wspominanymi powyżej przepisami kodeksu cywilnego dotyczącymi ochrony dóbr osobistych, wynika również z art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Godności bronią również przepisy kodeksu karnego, dotyczące znieważenia i zniesławienia, niemniej w kwestiach związanych z działalnością podmiotów leczniczych niezmiernie rzadko dochodzi do naruszeń, które mogłyby skutkować odpowiedzialnością karną w tym zakresie. Realnym przykładem naruszenia godności pacjenta jest natomiast niekulturalne, wręcz opryskliwe zwracanie się personelu do pacjenta i jego najbliższych, nieuzasadniona odmowa udzielenia świadczeń zdrowotnych, udzielanie świadczeń w nieadekwatnych warunkach czy udzielanie świadczeń po długim okresie oczekiwania, który żadną miarą nie jest uzasadniony obiektywnymi przesłankami. Naruszeniem prawa do godności będzie również usunięcie pacjenta z sali i przeniesienie go do innej wieloosobowej sali bądź na korytarz, w celu udostępnienia jego dotychczasowego miejsca innej faworyzowanej osobie np. celebrycie czy politykowi.

Prawo pacjenta do umierania w spokoju i godności budzi kontrowersje w środowisku lekarskim i prawniczym, bowiem brak jest jednoznacznych kryteriów w tej materii. Z jednej strony pamiętać należy, iż prawo do umierania w spokoju i godności jest poniekąd swego rodzaju prawem do podjęcia przez pacjenta autonomicznej decyzji o zaniechaniu dalszego leczenia, a tym samym zakończeniu życia. Z drugiej jednak strony wobec niedopuszczalności w Polsce eutanazji (w tym eutanazji biernej, a więc polegającej na zaniechaniu leczenia) i jej karalności (art. 150 kodeksu karnego – zagrożenie karą pozbawiania wolności od 3 miesięcy do lat 5), decyzja pacjenta nie zawsze może być uszanowana (i w większości przypadków nie jest) przez personel, co z kolei prowadzi do naruszenia praw pacjenta.

Art.  32 Kodeksu Etyki Lekarskiej stanowi w tej materii, iż: „W stanach terminalnych lekarz nie ma obowiązku podejmowania i prowadzenia reanimacji lub uporczywej terapii i stosowania środków nadzwyczajnych” (ust. 1) oraz „Decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy do lekarza i jest związana z oceną szans leczniczych” (ust. 2). Wobec licznych skarg rodziny zmarłych i postępowań karnych wszczynanych z ich inicjatywy przeciwko personelowi medycznemu, o nieudzielenie pomocy skutkujące zgonem pacjenta, uprawnienie to jest wyjątkowo rzadko stosowane.

Niedopuszczalne w Polsce jest również złożenie oświadczenia określanego w niektórych krajach jako „testament życia”, w którym pacjenci artykułują wprost sytuację, w której mogą się znaleźć i sposób w jaki chcieliby, aby ich życie zostało zakończone np. w przypadku stanu agonalnego związanego z chorobą nowotworową składając zawczasu na taką okoliczność oświadczenie o skróceniu życia poprzez przedawkowanie środków przeciwbólowych.

Istnieje natomiast możliwość wyrażenia sprzeciwu wobec niektórych czynności leczniczych np. przetoczenie krwi osobie będącej świadkiem Jehowy, które poniekąd również mogą powodować przedterminowe zakończenie życia pacjenta. Jednakże nawet taki sprzeciw nie zawsze jest respektowany przez personel medyczny z obawy o konsekwencje natury karnej.

Tym samym podnieść należy, iż w prawo do umierania w spokoju i godności, co do zasady nie jest realizowane w stopniu wynikającym z teoretycznie obowiązujących norm prawnych.

Prawo pacjenta do poszanowania intymności i godności obejmuje również prawo do leczenia bólu (art. 20a ust. 1 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta), zaś „podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych jest obowiązany podejmować działania polegające na określeniu stopnia natężenia bólu, leczeniu bólu oraz monitorowaniu skuteczności tego leczenia”. O ile w większości podmiotów leczniczych nie jest problemem samo leczenie bólu, to problematyczne okazuje się odpowiednie monitorowanie bólu i skuteczne, niezwłoczne podejmowanie w tym zakresie działań. Pacjenci – w tym także pacjentki w czasie okołoporodowym – niejednokrotnie uskarżają się na zwłokę personelu leczniczego w stosowaniu medykamentów mających uśmierzać ból, bądź stosowanie nieodpowiednich, zbyt słabych leków.

W rozdziale 6 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, zatytułowanym „Prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta” umieszczono również prawo pacjenta do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych (art. 21). Na życzenie pacjenta przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska, przy czym brak jest definicji osoby bliskiej. Nie zawsze musi to być osoba spokrewniona, jak jest to w przypadku małżonków czy osób pozostających w niesformalizowanych związkach. Osoba udzielająca świadczenia medycznego może odmówić obecności osoby bliskiej jedynie w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Taką odmowę odnotowuje się w dokumentacji medycznej pacjenta. Uczestnictwo, a także obecność innych osób nie będących osobami bliskimi, w trakcie udzielania świadczenia, wymaga zgody pacjenta, a w przypadku pacjenta małoletniego, całkowicie ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody, również jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna ustanowionego przez Sąd oraz osoby wykonującej zawód medyczny, udzielającej świadczenia zdrowotnego.

7. Prawo pacjenta do informacji

Informacja jest swego rodzaju komunikatem, w którym personel medyczny, a w szczególności lekarz musi przekazać niezbędne pacjentowi dane dotyczące jego stanu zdrowia, metod diagnostycznych i leczniczych, konsekwencji leczenia i odmowy leczenia, ryzyka jakie niesie ze sobą proponowana diagnostyka/leczenie, a także ryzyka powikłań, poprzez dostosowanie zakresu udzielanych informacji do zdolności poznawczych pacjenta, wieku i jego stanu zdrowia. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego inna informacja może zostać przekazana w przypadku zabiegu operacyjnego poprawiającego zdrowie, a inna w przypadku zabiegu mającego ratować życie [Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1974 r., sygn. akt II CR 732/73, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2004 r. sygn. akr II CK 134/03]. Sąd Najwyższy stoi również na stanowisku, iż informacja przekazywana pacjentowi nie musi zawierać nietypowych następstw, które nie są objęte normalnym ryzykiem podejmowanego zabiegu [Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1979 r., sygn. akt IV CR 389/79, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2004 r. sygn. akr II CK 134/03].

Udzielenie pacjentowi informacji jest warunkiem udzielenia skutecznej zgody na udzielenie świadczenia, w szczególności zabieg operacyjny czy niektóre zabiegi diagnostyczne o podwyższonym ryzyku. Zgoda taka nazywana jest wówczas „świadomą”, „objaśnioną” lub „poinformowaną”.

Rozdział 3 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta dotyczy uprawnień pacjenta do informacji, a także do dysponowania informacją we wskazany przez pacjenta sposób. Pacjent posiada prawo do informowania go o jego stanie zdrowia. Zastrzec jednak należy, iż prawo to podlega modyfikacjom z uwagi na posiadaną zdolność do czynności prawnych, przede wszystkim jak wspomniano powyżej z uwagi na wiek, ale także z uwagi na inne ograniczenia, takie jak częściowe lub całkowite ubezwłasnowolnienie.

W pierwszej kolejności odnieść należy się do kwestii wieku. Osoby małoletnie, które nie ukończyły 16 lat traktowane są jako osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych w związku z czym osobą odpowiednią do otrzymywania pełnych informacji o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu, przekazywane będę przedstawicielom ustawowym małoletniego, czyli najczęściej rodzicom. Ustawodawca stoi bowiem na stanowisku, iż osoby poniżej 16 roku życia nie są w stanie w sposób w pełni świadomy i z należytym rozeznaniem przyjąć do wiadomości, często skomplikowanych informacji medycznych, a tym bardziej podjąć świadomej decyzji. Dlatego też pacjentom, którzy nie ukończyli 16 lat przekazywane są jedynie informacje dostosowane zakresem i formą do ich wieku, a więc jedynie w część potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego, w formie zrozumiałej dla pacjenta. Mimo braku decyzyjności w tym zakresie, lekarz ma obowiązek wysłuchać zdania małoletniego pacjenta. W przypadku jednak gdy pacjent ma ukończone 16 lat, staje się on osobą, która na równi z przedstawicielem ustawowym będzie otrzymywać wszystkie informacje wymienione powyżej, a także będzie brał udział w podejmowaniu decyzji, o czym więcej w artykule „Zgoda na udzielanie świadczeń zdrowotnych – podstawowe a zarazem najczęściej łamane prawo pacjenta”.

Ograniczeń w zakresie uzyskiwania informacji doznają także osoby, które ze względu na swój stan zdrowia są sądownie uznane za ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo. W przypadku pacjentów nieprzytomnych lub niezdolnych do zrozumienia znaczenia przekazywanych informacji, są one przekazywane osobie bliskiej w rozumieniu Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta – kim są te osoby można sprawdzić w artykule „Osoby bliskie w rozumieniu Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta”.

Pacjent posiada nie tylko prawo do otrzymywania informacji, ale i do dysponowania nią. Ustawa przewiduje, iż pacjent i/lub przedstawiciel ustawowy (w przypadkach o których mowa powyżej) posiada uprawnienie do wyrażenia zgody na udzielenie informacji o jego stanie zdrowia innym osobom, ze wskazaniem tych osób oraz wskazaniem zakresu udzielanych informacji, a także do żądania aby taka informacja nie była nikomu udzielana.

Tożsamym w zakresie uprawnień jest Art.  31 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, który także przewiduje obowiązek udzielania przez lekarza, pacjentowi, przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. W analogiczny sposób ustawa przewiduje również kwestie udzielania informacji osobom trzecim. Dodatkowo regulacje Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty dopuszczają możliwość decydowania przez pacjenta o zaniechaniu udzielania mu informacji, w sytuacji gdy pacjent zgłosi takie żądanie. Ustęp 4 wspomnianego powyżej artkułu dotyczy wyjątkowych sytuacji, w których rokowanie jest dla pacjenta niepomyślne. Wówczas lekarz może ograniczyć informację przekazywaną pacjentowi o jego stanie zdrowia i rokowaniu, jeżeli według oceny lekarza przemawia za tym dobro pacjenta, a informacje te mogą być przekazane przedstawicielowi ustawowemu lub osobie upoważnionej do zasięgania informacji o stanie zdrowia pacjenta. W przypadku jednak gdy pacjent zgłosi takie żądanie, lekarz ma obowiązek udzielenia żądanej informacji.

W przypadkach kiedy istnieją podstawy do odmowy udzielenia pacjentowi świadczenia medycznego, personel medyczny ma obowiązek udzielić informacji o zamiarze odstąpienia przez lekarza od leczenia pacjenta i wskazania przez tego lekarza możliwości uzyskania świadczenia zdrowotnego u innego lekarza lub podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych. Więcej na temat sytuacji, w których odmowa udzielenia pacjentowi świadczenia zdrowotnego jest możliwa zostało opisanych w artykule „Odmowa udzielenia pacjentowi świadczenia zdrowotnego”.

Podnieść należy również, iż pacjent posiada prawo do informacji o swoich prawach wynikających zarówno z Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, jak i innych ustaw, a także o regulacjach, które ograniczają te prawa. Dla przyjęcia, iż pacjent mógł zapoznać się ze swoimi prawami wystarcza umieszczenie tych informacji w placówce leczniczej, w miejscu ogólnodostępnym, a w przypadku pacjentów którzy nie mogą się poruszać w pomieszczeniu, w którym się znajdują.

8. Prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych

Jednym z podstawowych praw pacjenta jest prawo do tajemnicy informacji o pacjencie. Każdy pacjent w świetle art. 13 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta posiada prawo do zachowania, przez osoby wykonujące zawód medyczny, tajemnicy co do informacji dotyczących jego osoby, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego.

Od zasady tej obowiązują jednak pewne wyjątki, niemniej i w takich przypadkach informacje objęte tajemnicą ujawniane są wyłącznie w niezbędnym zakresie. Zakres ujawnienia tajemnicy może określić pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy. Informacje mogą być ujawnione jeżeli zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta i innych osób lub gdy stanowią tak przepisy odrębnych ustaw (np. uprawnienie policji lub sądu do pozyskania dokumentacji medycznej w konkretnych przypadkach czy postępowanie przed Wojewódzką Komisją do Spraw Orzekania o Zdarzeniach Medycznych). Zwolnienie personelu medycznego z tajemnicy następuje również, gdy sam pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy (najczęściej w przypadku małoletnich) wyrazi zgodę na ujawnienie tajemnicy. Objęte tajemnicą informacje mogą być ujawnione również, gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innym osobom wykonującym zawód medyczny, uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń, najczęściej lekarzom innych specjalizacji, konsultujących w sprawie.

Tajemnica informacji nie wygasa nawet po śmierci pacjenta, chyba że zgodę na ujawnienie tajemnicy wyrazi osoba bliska, przy czym osoba ta może określić zakres jej ujawnienia. Jeżeli ujawnieniu informacji objętej tajemnicą sprzeciwi się inna osoba bliska lub pacjent złożył sprzeciw dotyczący ujawniania informacji na jego temat za życia (przed wyrażeniem sprzeciwu pacjent musi zostać poinformowany o skutkach złożenia sprzeciwu), informacje takie nie będą mogły być ujawnione. Sprzeciw dołącza się do dokumentacji medycznej pacjenta. Powstały konflikt pomiędzy bliskimi o ujawnienie tajemnicy lub o zakres jej ujawnienia może być rozstrzygnięty przez Sąd w postępowaniu nieprocesowym, na wniosek osoby bliskiej lub osoby wykonującej zawód medyczny. Osoba wykonująca zawód medyczny może także wystąpić z wnioskiem do sądu o rozstrzygnięcie, w sytuacji gdy ma uzasadnione wątpliwości czy osoba występująca o ujawnienie informacji lub sprzeciwiająca się jej ujawnieniu jest osobą bliską dla zmarłego. Sąd po zbadaniu sprawy, rozstrzyga wątpliwości i decyduje o ujawnieniu informacji objętych tajemnicą określając przy tym zakres podlegający ujawnieniu, bądź też o odmowie wyrażenia zgody na ujawnienie informacji.

W wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest ujawnienie tajemnicy informacji, pomimo wyrażenia przez pacjenta za życia sprzeciwu. Takie przeciwstawienie się woli pacjenta może mieć miejsce jedynie w wyniku postępowania nieprocesowego przed sądem, na wniosek osoby bliskiej i jedynie we wskazanych wprost w ustawie przypadkach, a mianowicie w celu dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia, z tytułu śmierci pacjenta lub dla ochrony życia albo zdrowia osoby bliskiej. W toku postępowania przed Sądem, badany jest interes uczestników postępowania, rzeczywista więź osoby bliskiej ze zmarłym pacjentem, wola zmarłego, a także okoliczności w jakich wyrażony został sprzeciw. Dopiero po zbadaniu wszystkich okoliczności sprawy Sąd może wydać postanowienie w przedmiocie ujawnienia tajemnicy informacji.

9. Prawo pacjenta do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie

Pacjent przebywający w podmiocie leczniczym, o charakterze stacjonarnym i całodobowym, ma prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie. Koszt prowadzenia takiego depozytu obciąża co do zasady ten podmiot leczniczy. Szczegółowe regulacje dotyczące depozytu uregulowane zostały w Rozporządzeniu z dnia 30 lipca 2009 r. wydanym przez Ministra Zdrowia, w sprawie prowadzenia depozytu w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej.

Rozporządzenie to określa:

1) zakres spisu przedmiotów oddawanych do depozytu;

2) sposób zabezpieczenia przedmiotów oddanych do depozytu;

3) sposób i warunki prowadzenia oraz przechowywania księgi depozytów.

Potwierdzeniem przyjęcia rzeczy do depozytu jest tzw. „karta depozytowa”. Oryginał karty wydawany jest pacjentowi w momencie przekazania rzeczy w depozyt. Kopia karty jest natomiast przechowywana w tzw. „księdze depozytów”, składającej się tylko i wyłącznie z kopii kart depozytowych.

Karta depozytowa powinna zawierać numer porządkowy, oznaczenie placówki w której deponowane są rzeczy wartościowe, imię i nazwisko osoby deponującej, jej datę i miejsce urodzenia oraz adres zamieszkania lub adres do korespondencji, spis rzeczy oddawanych do depozytu wraz z opisem (rodzaj, nazwa, opis cech indywidualnych, szacunkowa wartość, barwa, marka, stan zużycia) oraz datę przekazania. Każda karta depozytowa musi zostać podpisana własnoręcznymi podpisami osoby deponującej oraz osoby przyjmującej depozyt.

Zdeponowane przedmioty przechowywane są w opakowaniu trwale zamkniętym, oznaczonym nadrukiem lub pieczęcią placówki leczniczej, zawierającą: nazwę, adres, NIP i numer telefonu placówki, a także numer w księdze depozytów. Tak oznaczone opakowanie umieszczane jest w sejfie lub szafie pancernej.

Przyjmowanie i wydawanie rzeczy z depozytu odbywa się jedynie przez osoby do tego celu wyznaczone przez kierownika placówki. W przypadku gdy osoba ta jest nieobecna, rzeczy wartościowe może przyjąć inna wskazana przez kierownika osoba, wydając pokwitowanie i umieszczając przedmioty w zamykanej na klucz szufladzie lub szafie. Po powrocie osoby wyznaczonej do prowadzenia depozytu, rzeczy te przekazywane są pomiędzy personelem placówki i wpisywane do księgi depozytów.

W przypadku, gdy pacjent jest nieprzytomny lub niezdolny do zrozumienia znaczenia informacji, rzeczy wartościowe niezwłocznie przyjmuje się do depozytu. Oryginał karty depozytowej przechowuje się wraz z przedmiotami oddanymi do depozytu. Jeżeli okoliczności te były przemijające, np. pacjent odzyskał przytomność, jest on o fakcie złożenia rzeczy wartościowych do depozytu niezwłocznie informowany i jeżeli wyraża on wolę dalszego ich przechowywania w depozycie, pacjent składa podpis na karcie depozytowej wraz z aktualną datą. W przypadku braku takiej woli rzeczy zwracane są pacjentowi niezwłocznie. Jeżeli natomiast pacjent jest nieprzytomny lub niezdolny do zrozumienia znaczenia informacji, przez okres dłuższy niż 24 godziny od czasu przyjęcia do placówki, o fakcie przyjęcia rzeczy wartościowych do depozytu, informuje się: małżonka, wstępnych, zstępnych lub rodzeństwo pacjenta, a także inne osoby uprawnione, na podstawie odrębnych przepisów, do dysponowania ruchomościami pacjenta.

10. Prawo pacjenta do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego

Poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego zagwarantowane jest nie tylko przez Ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ale i przez tzw. Ustawę zasadniczą czy Konstytucję, która w art. 47 stanowi: „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym”. Pokazuje to jak istotną kwestią dla ustawodawcy jest poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego pacjenta.

W kontekście praw pacjenta, prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego przejawia się w gwarancji do zapewnienia przez podmiot leczniczy świadczący usługi całodobowe oraz stacjonarne, możliwości kontaktu osobistego, telefonicznego i korespondencyjnego z innymi osobami. Prawo to przejawia się także w uprawnieniu pacjenta do odmowy kontaktu z innymi osobami, nawet jeżeli bliscy zabiegają o taki kontakt.

Pacjent ma prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej czyli opieki, która nie polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Opieka ta najczęściej jest sprawowana nad pacjentem małoletnim albo posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, a prawo to obejmuje również prawo do pobytu z pacjentem przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. Opieka pielęgnacyjna może być sprawowana również nad pacjentką w warunkach ciąży, porodu i połogu, nie uprawnia jednak do pobytu z pacjentem.

Koszty realizacji praw, zarówno kontaktu telefonicznego czy osobistego, jak i opieki pielęgnacyjnej obciążają pacjenta. Wyjątkiem są tutaj sytuacje, gdy opieka jest sprawowana nad pacjentem małoletnim albo posiadającym orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności – wówczas nie podlega ona opłacie. W pozostałych przypadkach wysokość opłaty, nazywanej w ustawie „opłatą rekompensującą koszty”, ustalana jest przez kierownika podmiotu, z uwzględnieniem rzeczywistych kosztów poniesionych przez podmiot leczniczy. Informacja o wysokości opłat oraz sposobie jej ustalenia jest jawna i powinna być udostępniania w budynku podmiotu leczniczego.

11. Prawo pacjenta do zgłaszania niepożądanych działań produktów leczniczych

Pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy (głównie w przypadku osób małoletnich), a także opiekun faktyczny czyli osoba, która sprawuje faktyczną opiekę nad inną osobą w danym momencie (np. świadek wypadku który zawozi potrącone, nieprzytomne dziecko do szpitala), ma prawo do zgłaszania działania niepożądanego produktu leczniczego osobom wykonującym zawód medyczny, a także Prezesowi Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych lub podmiotowi odpowiedzialnemu za wprowadzenie produktu leczniczego do obrotu.

12. Prawo pacjenta do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza

Pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy (głównie w przypadku osób małoletnich) ma prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec wydanej przez lekarza opinii lub orzeczenia, w sytuacji gdy opinia ta lub orzeczenie ma wpływ na prawa lub obowiązki pacjenta wynikające z przepisów prawa.

Sprzeciw wnoszony jest do Komisji Lekarskiej działającej przy Rzeczniku Praw Pacjenta, za pośrednictwem Rzecznika Praw Pacjenta, w terminie 30 dni od dnia wydania opinii albo orzeczenia przez lekarza orzekającego o stanie zdrowia pacjenta. Sprzeciw wymaga uzasadnienia, w tym wskazania przepisu prawa, z którego wynikają naruszane prawa lub obowiązki. Brak spełnienia powyższych wymagań skutkuje zwrotem sprzeciwu osobie go wznoszącej.

Jeżeli wymogi formalne zostaną spełnione, sprzeciw jest rozpoznawany w oparciu o dokumentację medyczną pacjenta, w razie konieczności również po przeprowadzeniu badania pacjenta. Orzeczenie zapada bezwzględną większością głosów, w obecności pełnego składu tej komisji, niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 30 dni od dnia wniesienia sprzeciwu. Od tego rozstrzygnięcia nie przysługuje już odwołanie.

Komisja Lekarska składa się z trzech lekarzy, którzy powoływani są przez Rzecznika Praw Pacjenta z listy lekarzy w danej dziedzinie medycyny, którzy mogą być członkami Komisji Lekarskiej utworzonej przez konsultantów krajowych w porozumieniu z konsultantami wojewódzkimi. Wśród tych trzech lekarz, dwóch musi być tej samem specjalności, co lekarz który wydał skarżoną opinię lub orzeczenie.